KỶ NIỆM VỀ “TÔ HOÀI”
I
Nhà văn Tô Hoài mất đã vài năm. Tuy không cố ý theo dõi dư luận về ông, nhưng
rồi tình cờ tôi cũng đọc được một số bài và cảm thấy hình như chưa ai nói trúng
thực chất (hay bản chất) của ông. Tôi có cảm giác chủ quan là tương đối hiểu về
ông nên thấy cần phát biểu đôi điều, lúc đầu chỉ định “đính chính” một vài nhận
định về ông. Tuy nhiên cầm bút lên tôi lại ngập ngừng, bởi tôi đã đến cái tuổi
ngờ vực cả những điều thuở trẻ tôi đinh ninh là đúng. Nhưng rồi những kỷ niệm
cứ ùn ùn hiện ra trong ký ức, khiến tôi quyết định đặt bút... *
Tôi biết tên tuổi ông từ khi đọc “DẾ MÈN…” in trong tủ sách “TRUYỀN BÁ” của Nhà
Tân Dân, vào khoảng năm 1944 thì phải, lúc tôi còn đang một tay cắp cặp, một
tay cầm lọ mực… đi học lớp Nhì Trường Tiểu học Đáp Cầu. Cha tôi thỉnh thoảng
cũng có viết văn, nhưng Người viết hoàn toàn kiểu tài tử và ký tên khác, không có
chút tham vọng nào “thành văn sĩ” ! Điều này về sau tôi mới được biết. (Ai quan
tâm chuyện này có thể tham khảo bài “CHA TÔI” trong blog của tôi
(VUDINHPHONGBLOG).“DẾ MÈN…” chỉ là một truyện tôi đọc và hơi thích, chứ không nghĩ nó ghê gớm và
giá trị gì lắm như vài bạn đánh giá. Khi bản dịch sang tiếng Nga của Tkachev
hoàn thành và in ấn, thì cũng chỉ nhà xuất bản “SÁCH THIẾU NHI” của Liên Xô in
và phát hành. Có nghĩa họ cũng chỉ coi nó là “truyện trẻ con”. Tất nhiên “truyện
trẻ con” không có nghĩa ít giá trị, tuy nhiên lúc ấy đang học Đại học ở Liên
Xô, tôi bèn mua và tặng một số bản cho các cháu nhỏ người Nga, tuổi 12-15, ở
xung quanh Trường thì thấy công chúng độc giả nhỏ Liên Xô tiếp thu “DẾ MÈN” rất
lạnh nhạt…
II
Sau khi Chiến tranh bùng nổ (12-1946), tôi nghe tin ông tản cư theo Tòa soạn
báo CỨU QUỐC lên Việt Bắc. Năm 1948, tôi có dịp đến cơ quan báo CỨU QUỐC. lúc
ấy nằm trong A.T.K. (An toàn khu). Hình như thuộc địa phận tỉnh Bắc Cạn, tưởng
sẽ gặp ông nhưng không gặp. Đến năm 1954, tôi chuyển ngành ra khỏi quân đội, về
nhận công tác tại Bộ Văn Hóa, thế nào lại được phân về một bộ phận chuyên lo
việc “quản lý xuất bản”. *
Đây là may mắn vượt lên trên mọi mong ước của tôi, vốn thích đọc sách, và thuộc
loài “ăn tạp” có nghĩa cứ thấy sách là đọc, hợp “gu” thì đọc đến hết, hợp nữa
thì đọc lại, thậm chí đọc đi đọc lại nhiều lần. Còn thấy không hợp “gu” thì
buông ngay, vớ cuốn khác. (Gia đình tôi có rất nhiều sách và bằng ba thứ tiếng,
Việt, Hán và Pháp. Ông tôi học “trường Tây” và cha tôi cũng thế. Cả hai đều
thông thạo tiếng Pháp. Ông nội tôi trước khi ra Hà Nội học Quốc Ngữ và tiếng
Pháp, đã học chữ Nho nên giỏi cả chữ Hán. Cha tôi thì tốt nghiệp trường Sư Phạm
(Ecole Normale) nên nói và viết tiếng Pháp thạo gần như tiếng Việt. Cả ông nội
và cha tôi đều chịu khó mua sách và mấy tủ sách trong nhà chất đầy sách, thuộc
đủ lĩnh vực kiến thức : lịch sử, địa lý, khảo cứu, văn chương… khoa học -chủ
yếu là khoa học thường thức. Có thể nói tôi lớn lên giữa một đại dương mênh
mông, toàn sách là sách, thuộc hầu như đủ mọi lĩnh vực kiến thức…) *
Về Hà Nội, công việc của mấy anh em chúng tôi trong Phòng Quản lý Xuất bản là
nhận bản thảo của các ban biên tập đem đến (bấy giờ các nhà xuất bản chỉ có bộ
phận biên tập, không làm công việc kinh doanh). Chúng tôi tiến hành kiểm tra
lại bản thảo, nếu thấy chỗ nào cần sửa thì liên hệ với Ban Biên Tập nơi ấy, và
nếu cần, có thể gặp gỡ tác giả trao đổi trực tiếp. Khi bản thảo hoàn thành,
chúng tôi cho đánh máy sạch sẽ, làm ma-két, chọn họa sĩ để đặt vẽ bìa và minh
họa (nếu thấy cần thiết), rồi dựa theo công thức của Phòng Tài Vụ, căn cứ vào
số trang, định giá bán lẻ để in vào cuối bìa 4, chuyển xuống nhà in. Thế là
tròn nhiệm vụ. Việc phát hành ra toàn quốc là việc của Phòng Phát Hành… *
Tôi học được rất nhiều trong khối công việc “quản lý xuất bản” này vì nó gần
với sách báo cùng các loại ấn phẩm khác, như tranh nghệ thuật hoặc tranh cổ
động, rồi nhạc phẩm và đáng quý nhất là được tiếp xúc với giới văn nghệ sĩ
(không phải chỉ “văn sĩ” mà cả nhạc sĩ (vì có sách nhạc), họa sĩ (chúng tôi đặt
vẽ bìa)... Trong số bản thảo qua tay tôi biên tập và đưa in trong ba năm ấy
(1954-1956), có nhiều tác phẩm nổi tiếng : NGƯỜI NGƯỜI LỚP LỚP của Trần Dần,
VƯỢT CÔN ĐẢO của Phùng Quán, hai tập thơ VIỆT BẮC và TA ĐI TỚI của Tố Hữu, rồi
cả NHỮNG MẨU CHUYỆN VỀ ĐỜI HOẠT ĐỘNG CỦA HỒ CHỦ TỊCH của Trần Dân Tiên (chính
cuốn này về sau, khi tôi học khoa đạo diễn Trường Đại học Sân khấu Moskva, đã
gợi ý cho tôi “thử” viết thành một kịch bản, theo thể loại biên niên, lấy tên
ban đầu là “KỂ CHUYỆN BÁC HỒ” về sau đổi tên thành NGƯỜI CÔNG DÂN SỐ MỘT…) *
Trong số bản thảo ấy có tập TRUYỆN TÂY BẮC của Tô Hoài. Chính đấy là dịp tôi
được gặp lại và trò chuyện khá nhiều với ông.. Lần trước, cách đấy 10 năm, cũng
ở Hà Nội, tôi đã biết mặt ông nhưng chỉ là “biết mặt” thế thôi. Hôm ấy tôi đi
theo cha tôi đến Nhà TÂN DÂN, cha tôi đã chỉ ông ta cho tôi : “Ông Tô Hoài, tác
giả Dế Mèn Phiêu Lưu Ký kia kìa !”. Bây giờ tôi được tiếp xúc gần, thậm chí còn
trò chuyện nên quan sát được kỹ hơn.
Hôm ấy (năm 1945), ngay cảm giác đầu tiên tôi đã thấy ông là con người sống giản dị, thái độ hòa nhã, rất dễ mến. Tất nhiên ông không biết tôi, nhưng tôi biết ông có quen cha tôi, tuy không thân. Vả lại lần trước gặp ông, từ năm 1945, tôi chỉ nhìn ông thoáng qua, và tất nhiên ông chỉ chào cha tôi, không để ý gì đến đứa trẻ mười hai tuổi đi theo Người. Lần thứ hai này diễn ra do công việc, tôi đã trưởng thành và lại có từng trải ít nhiều, nên tôi có dịp được chuyện trò với ông khá cởi mở, xung quanh tác phẩm và cả xung quanh chuyện văn chương.
*
Thấy tôi tỏ ý rất thích mấy truyện
trong tập, nhất là MƯỜNG GIƠN, ông cười, nói đại ý : “Mình không ngờ lại tiếp
tục nghề văn chương được đấy. Năm 1947-48 ra chiến khu, làm báo CỨU QUỐC, thấy
ngòi bút cứ cứng lại, mình đã tưởng không viết được nữa, vì kiểu viết mới là
phải dùng văn chính trị, mình không quen. Đang chán nản. đã tính bỏ nghề thì
may quá, có ông bạn gợi ý thử lên miền núi, nơi có các dân tộc thiểu số… Mình
thấy có vẻ “hay”, bèn xin chân phóng viên thường trú ở Tây-Bắc. Sau thời gian
bỡ ngỡ ban đầu, mình trò chuyện với đồng bào Thái Mường, dần dần thấy nhập cuộc
được vì trong cuộc sống nhọc nhằn của họ có nhiều cái rất khác miền xuôi. Mà
tính mình thì thích những gì khác thường. Thế là mình quyết định viết ra giấy
những chuyện khác lạ ấy. Cậu chắc biết, sở trường của mình chỉ là viết về những
tính cách lạ, những éo le và những “mẩu đời” không bình thường, suôn sẻ, mà
trên ấy thì vô thiên lủng. Bước lên bất cứ nhà sàn, hỏi chuyện bất cứ gia đình
nào, cũng gặp những chuyện khác lạ. Họ yêu đương, lấy nhau, ghen tuông cũng
khác dưới xuôi mình… Bắt tay vào viết, lúc đầu chỉ là những ghi chép, kể lại
một mẩu đời, một số phận, một tình huống, dần dần mở rộng ra rồi chắp nối lại.
Viết A PHỦ, mình đã thấy rất thích tay. Đến MƯỜNG GIƠN thì mình say sưa. Mừng
quá : thế nghĩa là không phải bỏ bút…” *
Lúc ấy ông chưa biết tôi là con “Ông Giáo Vân”, nhưng chỉ qua một lúc trò
chuyện tôi càm thấy ông rất giản dị, sống cởi mở nên dễ gần… và hình như ông đã
bắt đầu thấy mến tôi, và tôi cũng mến ông, thấy ông nói chuyện chân thành,
không “kênh kiệu” như một số cây bút khác. Và tôi bắt đầu cảm thấy trong tính
tình ông hình như có nhiều nét gần với tôi.
*
Sau này ông có mối quan hệ khá gần gụi, thân tình với tôi, điều mà tôi không
thấy bất ngờ gì nhiều lắm…Tuy nhiên đôi khi tôi cũng tự hỏi : “Giữa ông và tôi
có cái gì giống nhau mà ông quý tôi đến thế ?” Cuối cùng, sau nhiều lần tiếp xúc,
tôi cảm thấy hình như tìm ra được câu trả lời : “Ông và tôi có cùng một kiểu
thái độ đối với cuộc sống. Hình như thế…” Cho nên khi đọc những bài viết về ông
sau này, tôi cứ có cảm giác chủ quan là người viết chỉ loanh quanh bên ngoài,
chưa đi được vào “bản chất”, nghĩa là chưa đụng được vào cái mà tôi coi là “nét
chính” của “con người” Tô Hoài, cái nét chính đã khiến ông thấy tôi gần với ông
và tôi cũng thấy ông gần với tôi.
III
Cái nét chính ấy là gì ? Tôi cho rằng, đấy là thái độ “độc lập”, cái ý thức về mình, và cố không để thứ gì tác động đến mức bắt mình “thôi không còn là mình” nữa. Thái độ ấy là bất kể hoàn cảnh nào cũng quyết giữ “là chính mình”. Và cảm giác nếu mình không còn là mình nữa thì cuộc sống không còn lý thú gì và mọi việc mình làm, kể cả viết lách, cũng trở thành khiên cưỡng và như thể bị cưỡng bức. Đôi khi áp lực bên ngoài mạnh quá, tàn bạo quá, thì đành chọn cách “nhịn”, “tránh đi” cho nó qua, vì hiểu rằng “cưỡng lại chỉ dại”, chứ nhất định không chịu thay đổi bản chất, không chịu “sống khác với mình”, cụ thể là những gì mình đã tâm niệm cùng những mong ước của mình về tương lai, hoặc quan niệm của mình thế nào là sướng, là khổ, mình “khỏe” về thứ văn chương nào và thích viết những thứ gì, vv và vv…
*
Trường hợp họa hoằn, tác động bên ngoài lại “có ích”
cho mình, mà không “bắt” mình phải thay đổi bản chất, không bắt mình không được
là mình nữa, thì có thể khai thác. Chính cái trường hợp thứ hai này làm nhiều
người bảo ông “khôn” và phê phán ông nặng lời quá đến nỗi có lần bất đắc dĩ ông
phải viết trên báo HÀ NỘI MỚI, đại ý : “Bảo tôi khôn ? Nếu “khôn” tôi đã xin
nhà nước cấp một căn nhà, như đã cấp cho bao cán bộ khác ngang cấp, nhiều khi còn
cấp thấp hơn tôi, chứ tôi không phải bỏ số tiền còm dành dụm được, mua một cái
chỗ ở chật chội lại chui rúc trong một ngõ nhỏ !..”
Mà ông nói đúng. Ông không “khôn” theo cách người bên ngoài tưởng, khôn để lợi
dụng, để “ăn người” mà ông chỉ khôn khi thấy không có hại cho ai, hoặc nếu có
hại cùng rất ít, mà chủ yếu để được sống theo cách mình quan niệm. Một trong
những thí dụ là trong khi làm Tổng thư ký Hội Nhà Văn kiêm Giám đốc Nhà Xuất
bản VĂN HỌC, ông vẫn nhận thêm chân tổ trưởng dân phố, một công việc không ai
ép. Vừa công không, vừa vất vả như người ta thường nói “vác tù và hàng tổng” mà
chẳng lợi lộc gì (hồi ấy)… chỉ cốt để “được” biết thêm nhiều số phận éo le,
nhiều tâm sự…của nhiều “kiểu” người, tóm lại là nhiều chất liệu để viết loại
văn mà ông thích và có sở trường.
*
Một buổi tối, tiện đường tôi ghé vào nhà thăm ông trong một ngõ hẻm ở phố Trần Quốc Toản, gặp đúng lúc ông chuẩn bị “xuống cơ sở”, thế là ông rủ luôn tôi cùng đi. Tôi ngạc nhiên thấy hình như ông thích thú với cái công việc “lo cho dân phố” hoặc “vác tù và...” ấy hơn việc lãnh đạo ở cơ quan văn nghệ !
Hôm ấy ông đến nhà một bác chữa xe đạp, tìm hiểu chuyện khúc mắc giữa hai vợ chồng bác ta. Sáng nay bác ta đánh vợ đến mức hàng xóm phải đưa bác gái đi cấp cứu ở Bệnh viện. Tô Hoài trò chuyện với bác chữa xe đạp thân tình như người trong nhà. Tôi càng thấy rõ tính tò mò muốn hiểu ngọn ngành những phức tạp trong cuộc sống rồi cùng nhân sự đi tìm cách giải quyết, tò mò và thích thú hơn cả khi trò chuyện với đồng sự hoặc cấp dưới ở cơ quan Hội Nhà Văn hay Nhà Xuất bản….
*
Nhân bàn đến chuyện “khôn hay dại”, tôi nhớ một buổi trò chuyện khác giữa ông và tôi… - Tôi thấy họ bảo anh “khôn” là có lý do… Nhiều khi anh “bắt cá hai tay”, thí dụ như cái lần anh đã cầm sẵn quyết định và hộ chiếu đi họp ở nước ngoài nhưng vẫn nhận lời anh em đề cử vào chân Chủ tọa Hội nghị…
Ông cười ;
- Thế nhỡ chuyến đi bị trắc trở, không đi được nữa thì sao ? Với lại sống ở đời
phải “khôn” chứ. Cậu có nhớ câu chuyện Khổng Từ bàn về khôn và dại khi có người
hỏi : “Người khôn sống lâu hay người dại sống lâu ” không ?
- Có ạ. Tôi có đọc nó trong cuốn “CỔ HỌC TINH HOA” của Nguyễn Văn Ngọc…
- Thế hả ? Nhưng mình cũng nhắc lại nhé. Một người hỏi Đức Khổng “Người khôn sống lâu hay người dại sống lâu ” Đức Khổng trả lời, đại khái là : “Khôn mới sống lâu chứ dại làm sao sống lâu được ? Người ta chết nhiều khi không phải vì hoàn cảnh bắt chết mà vì không biết lượng sức mình…” vân vân…
- Tôi hoàn toàn tán thành ! Tôi cũng nhớ và rất thích truyện ấy.
- Một trong những cái dại khác là có điều kiện để được “là chính mình” thì lại bỏ qua chỉ vì sĩ diện hão, vì “lương tâm cắn dứt”… Ôi chao ! Lương với chẳng Tâm !
- Tôi nhớ trong kịch bản lịch sử biên niên HENRY IV của Shakespeare có đoạn đối thoại giữa hai gã lính. Một gã bảo :”Tao đố mày biết tao căm thù cái gì nhất đấy ?” Thằng kia hỏi : “Chịu ! Cái gì ?” Thằng thứ nhất đáp “Lương Tâm !” – Sao mày lại căm thù nó ? Cái lương tâm ấy ? – Vì nó làm tao thiệt hại vô kể. Tao kể mày nghe nhé. Tao nhặt được một túi tiền ai đánh rơi trên đường. Mở ra toàn tiền vàng, Mà nhiều lắm. Tao đang túng, đang nghĩ làm sao có tiền đong bột mì cho vợ con, đã tính đem về đong ít bột mì cho vợ con đang đói. Thì cái thằng Lương Tâm khốn kiếp ấy ngăn lại : “Không được. Đấy là tiền của người khác !” Thế là tao cất công tìm người đánh rơi trả lại cho họ. Được mỗi câu cảm ơn xuông ! Mà thằng cha là một hầu tước giầu nứt đố đổ vách. Cái túi tiền ấy đối với mình thì quý vì cứu đói được cho mấy mạng, chứ đối với hắn ta thì chỉ như “muối bỏ bể”.. Rồi chuyện thứ hai là thằng cha hàng xóm của tao vừa già vừa ốm yếu, lại dị dạng, nhưng có con vợ đẹp như tiên nga giáng thế, mà trẻ măng. Cô nàng mấy lần gạ tao nhưng thằng cha Lương Tâm khốn kiếp kia nó lại nhắc tao, không được, làm thế là không chung thủy với vợ và lại là chơi xấu với hàng xóm láng giềng…” Thế là tao đành bấm bụng khiến về sau con ả đâm thù tao, cho là tao khinh nó ! Mày thấy tao căm thù cái Lương Tâm có oan không, hả ?”
Ông Tô Hoài ôm bụng cười :
- Chí lý. - Cái gọi là “Lương Tâm” ấy tàn hại thật.
- Giống như bây giờ cái “Lập Trường”…
Tôi tiếp lời :
- Cái “Đạo Đức” nữa chứ ạ ! Cái mà một anh bạn cùng học ngày trước với tôi định nghĩa là “cái đạo ở bên Đức”, nghĩa là không làm gì có, giống như người miền Nam bảo : “Có mà đến Tết Công-gô !” nghĩa là không bao giờ, vì dân Công-gô có ăn Tết như dân ta đâu.
Ông Tô Hoài lại cười :
- Đúng thế. Cần thêm cả cái sĩ diện hão nữa. Những thứ ấy cũng tàn hại khối
anh, khiến họ không còn là “chính họ” nữa mà biến thành kẻ khác. Đang là người
thật thà chất phác bỗng thành một thằng dối trá, tham nhũng… Cái giá ấy nhiều
người coi là “rẻ” nhưng mình và hình như cả cậu nữa, coi là “quá đắt”. Không
được là chính mình thì coi như chết rồi. Đúng không, cậu ? Thế cậu bảo bị những
thứ ấy tác động là khôn hay dại ? Ngoài mấy cái dại Cụ Khổng kể, còn cá dại hai
anh em mình vừa nói ra với nhau ấy.
- Đúng thế. Cần thêm cả cái sĩ diện hão nữa. Những thứ ấy cũng tàn hại khối anh, khiến họ không còn là “chính họ” nữa mà biến thành kẻ khác. Đang là người thật thà chất phác bỗng thành một thằng dối trá, tham nhũng…
-Cái giá ấy nhiều người coi là “rẻ” nhưng mình và hình như cả cậu nữa, coi là “quá đắt”. Không được là chính mình thì coi như chết rồi. Đúng không, cậu ? Thế cậu bảo bị những thứ ấy tác động là khôn hay dại ? Ngoài mấy cái dại Cụ Khổng kể, còn cá dại hai anh em mình vừa nói ra với nhau ấy.
Nói xong ông lại cười ngặt nghẹo. *
Rồi một lần khác, tôi kể ông nghe môt chuyện vừa xảy ra với bản thân tôi. Chẳng là (năm 1990) tôi mới nghỉ hưu, về tham gia sinh hoạt Tổ Cựu chiến binh thuộc Hội Người cao tuổi ở Phường. Cách đây mấy hôm, nhân bàn về nhà du hành vũ trụ, anh hùng Phạm Tuân (Phường chúng tôi nằm trong khu quản lý của Binh chủng Phòng Không- Không quân và Phạm Tuân là tư lệnh Binh chủng.)… Tối hôm ấy, một Cụ bưng ra khay trà. Bọn già chúng tôi nhấm nháp trà và nhân trăng sáng, tức cảnh sinh tình, một Cụ đề nghị làm thơ tập thể kiểu thơ “Con cóc”. Mỗi cụ làm một câu, nối nhau, kiểu “Con cóc trong hang. Con cóc nhẩy ra. Con cóc ngồi đó, Con cóc nhẩy đi…” Cả mấy lão già cựu chiến binh có mặt đều khoái cái trò lý thú ấy, nhất trí. Đề tài là “Vịnh Ngài Tư lệnh”, chẳng là ông ta quá tham gây dư luận rất xấu trong quân chủng. Một Cụ ra câu đầu “Phạm Tuân lên gặp ông Trời.” Cụ thứ hai tiếp : “Trời hỏi lên đây làm gì ?” Cụ thứ ba tiếp luôn : “Tuân nhe răng trắng cười khì.” Mọi người im lặng, đang suy nghĩ câu tiếp theo, tôi ngứa miệng đọc luôn : “Chúng nó cứ bắn tội gì không lên ?” Tất cả vỗ tay ầm lên. Một Cụ, cựu Đại tá (chúng tôi gọi là “đại tá i-nốc”) phán “Hay quá ! Chúng nó cứ bắn tội gì không lên… Hay ! Tuyệt ! Chưa bao giờ tôi thấy một câu thơ hay và ý nghĩa sâu sắc đến thế ! Chúng nó cứ bắn tội gì không lên ? Hay. Có mà thằng đần thì mới từ chối một dịp may hiếm có như thế ! Câu của Cụ quá hay ! Đệ bái phục huynh đấy”
Ông Tô Hoài lại cười:
- Câu của cậu đúng là hay. Và cũng trúng vấn đề hai anh em mình hay bàn. Khôn
hay dại ? Nhiều người bảo mình ham chức quyền ! Thì mình có tranh chức của
thằng nào đâu, có đấm đá đứa nào để leo lên đâu ? “Người ta cứ bắn, tội gì
không lên ?” Mà cái chức Tổng Thư Ký Hội hay Giám đốc Nhà xuất bản thì có gì mà
to ? Với lại mình nhận chức ấy không để ăn cắp, nhận hối lộ, để bắt nạt ai,
cũng không để sĩ diện với bà con xóm giềng, nhưng chính nhờ nó mình có thêm
điều kiện thực hiện được một mong ước nào đấy…
- Được “vẫn là chính mình”. - Đấy là một, nhưng còn một mong ước khác. Mong ước gì ? Đố cậu đấy.
- Là dễ được đi đây đi đó, nhất là đi nước ngoài ?
- Được “ngao du”…Chính xác ! Mà “ngao du” để làm gì ? Để được tiếp xúc với
nhiều loại người, gặp nhiều cái sự bất ngờ, nghe nhiều chuyện “lạ”… có nhiều
dịp hiểu thêm cái sự đời, thú vị nhất là người thuộc các dân tộc khác…Bởi cậu đi
nhiều nước, thừa biết rồi : tính cách người Nga rất khác tính cách người Hung,
rất khác người Bun, rất khác người Đức… Ngao du để thỏa chí tò mò. Mà mình là
thằng tò mò. À, mà hình như cậu cũng thế, đúng không nào ? Cậu biết không,
chính nhờ cái mác đảng viên, mác “nhà văn”, rồi cái chức Tổng thư ký, rồi Giám
đốc ấy… mình buộc phải giải quyết nhiều khúc mắc trong anh em, nhân đấy hiểu
thêm con người bao nhiêu. Hơi bận một tý nhưng có ích, rất có ích. Nhất là với
một nhà báo như mình. À mà cậu biết không, họ gọi mình là “nhà văn”, thật ra
mình là nhà báo. Nhưng cái danh hiệu “nhà văn” nghe có vẻ oai hơn và cũng có
thêm vài thuận lợi khác, để ngao du đây đó và cũng để dễ trò chuyện và người ta
dễ chân thật thổ lộ tâm tư thầm kín.
- Tôi tưởng nhà văn với nhà báo đều viết lách cả. - Khác nhau đấy. Nhưng thôi, chuyện ấy ta để lúc khác. Mình có vài cuốn truyện nhưng thật ra vẫn là nhà báo. Lắm lúc mình cứ suy nghĩ, loại như mình đúng ra là nhà báo nhưng nhà nước muốn bỏ chung vào một cái rọ cho dễ quản, nên gọi tất những ai viết là “nhà văn”. Về sau họ đặt ra Hội nhà báo là tách riêng những người họ thấy phải quản chặt hơn về lập trường chính trị…
Tôi hỏi :
- Anh cho phép hỏi, anh quan niệm nhà văn với nhà báo khác nhau chỗ nào ạ ?
- Nhà văn tài ở chỗ “bịa”, nói danh từ gọi là “hư cấu” ấy, còn nhà bào thì chuyện đời thế nào cứ viết y như thế, có sang sửa chỉ là “chút ít”.
- Tôi hiểu. Chính vì thế, mặc dù rất bận việc cơ quan, nhưng anh vẫn nhận thêm chân tổ trưởng dân phố. Cái chân “vác tù và hàng tổng” cũng giúp anh hiểu thêm tâm tư, tính nết từng người trong tổ, từ bà bán sôi, bà hàng xén đến ông chữa xe đạp, anh kéo xe ba-gác… Chứ không phải để xin cấp nhà, kiểu như thằng cha Nghiên ?
- Đúng thế. Mà lão Nghiên, không phải lão xin đâu mà “chúng nó cứ bắn tội gì không lên?” Chà câu thơ của cậu chính xác trong vô vàn trường hợp. Về lão Nghiên thì theo mình biết, lão không cố tình lợi dụng. Tham thì thằng đếch nào chẳng tham. Thằng đếch nào chẳng muốn lắm tiền, nhưng Nghiên không phải loại “kiếm tiền bằng bất cứ giá nào”. Mà chỉ vì “chúng nó cứ bắn…”, à quên, “ cứ cấp” tội gì không nhận “.
Nói rồi ông lại cười ngặt nghẹo…
IV
Chỉ một câu chuyện hôm ấy cũng đủ làm tôi càng thấy con người ông Tô Hoài rất gần với con người tôi và giả sử “chúng nó cứ bắn” thì tôi cũng dại gì “không lên”. Mình không chạy, không đạp thằng này hất thằng kia, nhưng người ta cứ “bắn lên”, cứ “cấp cho” thì sao lại từ chối ?
*
Một chuyện nữa cũng nói lên “con người thật” của ông và tôi càng thấy ông giống
tôi. Đấy là trong một cuộc họp nghe “đồng chí” Tố Hữu huấn thị. Trong khi Tố
Hữu dướn ngươi lên cho đỡ lùn, cho thêm “oai” và lên giọng dạy đời : “Muốn có
tác phẩm lớn, tác phẩm chân chính thì văn nghệ sĩ phải đi sâu tìm hiểu thực tế
cuộc sống và phản ánh trung thực nó… Nó thế nào nói đúng như thế..” Đến đấy
bỗng nhiên có tiếng ai nói rất to bên dưới “Ấy chớ, đừng xui dại nhau !” Nhìn,
thì ra Tô Hoài. Vị quan lớn, “lãnh tụ” văn học nghệ thuật, nắm quyền sinh quyền
sát văn nghệ sĩ trong tay, thế mà khi thấy câu ấy tưởng từ miệng “thằng phản
động” nào, và tính “Mày sẽ chết với ông !” ai ngờ lại là Tô Hoài ! Vị đại quan
đành làm ngơ, coi như không nghe thấy vì cãi nhau với cái lão nhà văn già kia
chỉ có thiệt. Vị đại quan đành giả điếc, tiếp tục lên giọng thao thao những câu
dạy đời, hoặc gọi là “xui dại”, thí dụ phải giữ vững quan điểm Mác-Lê, phải nắm
vững phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa…
Tôi bổ xung :
- Cái phương pháp mà trong một Đại hội Nhà văn Xô-viết thời kỳ “băng tan”, lúc ấy (năm 1961) tôi là sinh viên được ngồi dự thính, văn hào Nga-xô-viết Leonid LEONOV đã lên án, nguyên văn như sau : “Chúng ta không có tác phẩm thật sự, đáng gọi là văn chương, chỉ vì chúng ta đã phạm một sai lầm rất lớn, nếu không nói là lớn nhất : đấy là chúng ta đã tạo cho công chúng một cách thưởng thức nghệ thuật phi nghệ thuật…” Cái sai lầm ấy chính là phương pháp hiện thực XHCN…”
*
Viết đến đây, tôi chợt nhớ “đừng có xui dại” là câu ông Tô Hoài đã không chỉ
một lần nói với tôi. “Đừng xui dại tớ”… hoặc “Cậu đừng nghe chúng nó xui dại,
bảo cái này cái nọ là quan trọng nhất. Thật ra theo mình, cái quan trọng nhất
là những nhận xét, ghi chép về những oái oăm, éo le trong cuộc sống, mình gọi
chung là những mảnh đời…bi hùng hoặc hài hước…
V
Thỉnh thoảng có dịp đi đâu (đến tỉnh nào đấy chẳng hạn), ông hay rủ tôi. Bây
giờ nghĩ lại tôi rất tiếc. Nhiều chuyến đi ông rủ, tôi mải mê nghề đạo diễn
hoặc đang viết một kịch bản dở dang, đã thoái thác, mặc dù mỗi chuyến đi ấy tôi
học được bao nhiêu điều.
*
Và tôi nhớ một lần tôi may mắn được đi với ông một
chuyến tương đối dài ngày, một trong những “chuyến đi” tuyệt vời nhất trong đời
của tôi. Trong chuyến “ngao du” (hoặc gọi là “lang thang” dài gần hai tuần lễ
ấy, tôi hiểu thêm được bao nhiêu điều. được nghe ông bộc lộ bao nhiêu suy nghĩ
thầm kín và nghe ông kể bao nhiêu chuyện ly kỳ, éo le… nhưng có thật ngoài
đời, đa số những chuyện ấy ông “moi” được từ miệng những người trong cuộc, và
chắc chắn ông phải có tài “moi” siêu đẳng mới moi được…
*
Phải nói về mặt “moi” chuyện, Tô Hoài thuộc loại “siêu”. Ông cứ nhẩn nha hỏi (quan tâm thật sự chứ không phải “làm ra vẻ” quan tâm), một cách giản dị và chân thành, kèm theo một tấm lòng thông cảm (bản chất ông hay thương người, rất thông cảm với những mành đời bất hạnh, những khúc mắc riêng tư… và sẵn sàng giúp đỡ, có khi bằng một lời khuyên chân tình, có khi cả bằng vật chất…) Nói “moi” có thể gây hiểu lầm, thật ra đúng là ông muốn hiểu kỹ, hiểu tỷ mỉ, chi tiết, nhưng với động cơ thương cảm, hoặc tò mò (của nhà báo, của cây bút chuyên viết phóng sự) thật sự… Cái tính tò mò hết sức đáng quý ấy tôi đã thấy có rất rõ ở một số nhà báo quen biết của cha tôi, như Vũ Trọng Phụng, và đặc biệt là Ngô Tất Tố…
*
Cái dịp hết sức may mắn ấy đến thật bất ngờ, và may mắn thay, tôi đã không thoái
thác.
Nguyên do bắt nguồn từ một chuyến đi khác, trước đấy. Không phải với Tô Hoài mà
với Lưu Trọng Lư (nhà thơ). Chẳng là “lấy cớ” chuẩn bị cho Hội diễn Tòan quốc
lần đầu tiên sau thống nhất, lần đầu tiên có cả các đơn vị biểu diễn sân khấu
các tỉnh phía Nam tham gia, tức là gồm cả Trung-Nam-Bắc, dự định tổ chức vào
năm 1980, nhà thơ Lưu Trọng Lư Lư lúc ấy là Tổng thư ký Hội Nghệ Sỹ Sân khấu,
kiêm luôn Trưởng ban Trù bị của cái Hội diễn quan trọng và hứa hẹn hoành tráng
ấy, quyết định tổ chức một chuyến đi, lấy cớ kiểm tra các tỉnh, mục đích “nắm” tình
hình các đơn vị biểu diễn đã chuẩn bị đến đâu để tham dự cái Hội diễn quan
trọng ấy.
Đúng ra phải có một đoàn, nhưng ông Lư chỉ kéo tôi và một bạn nhà thơ trẻ, lại không phải người của Hội NSSK mà cả ông và tôi đều rất yêu mến. Hai chúng tôi ngầm hiểu thực chất đây là một chuyến “ngao du”.
*
Hôm đến Lạng Sơn, vì có “nhà thơ lớn” nên cũng như ở nhiểu tỉnh khác, ông Bí thư Tỉnh tiếp. Không biết do rượu hay do gì, ông Bí Thư vui vẻ ngỏ ý muốn “đặt” một cây bút của Hội NSSK viết cho một kịch bản về cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, đề tài mà ông tha thiết và “còn nợ” tiền bối. Trong bữa tiệc có mặt cả Phó Bí thư Tỉnh Ủy kiêm Trưởng ban Tuyên Giáo Tỉnh. Ông này tiếp lời và đề xuất là mời tôi. Ông hứa sẽ tạo mọi điều kiện nếu tôi nhận lời. Tôi còn đang phân vân thì ông Lư hích tôi rồi nói nhỏ “Nhận đi !” Thế là tôi nhận lời và hẹn tháng sau sẽ lên tận nơi nghiên cứu để viết.
*
Về Hà Nội, chuẩn bị lên xứ Lạng, tôi sực nhớ ông Tô Hoài từng “nằm” khá lâu ở
Bắc Sơn và quen biết rất nhiều người (chỉ một số còn sống và đều quá già) đã trực
tiếp tham gia hoặc chứng kiến cuộc khởi nghĩa, tôi bèn đến gặp Tô Hoài, nhờ ông
giới thiệu và cho địa chỉ một số nhân vật ấy để tôi dễ tiếp xúc và hỏi chuyện,
kiếm tư liệu. Nghe tôi hỏi, ông nói luôn :
- Cậu định đi bằng gì ? - Bằng tầu hỏa hoặc xe ca ạ. - Thế sao cậu không rủ mình cùng đi ? Đi với mình cậu sẽ được ngồi Volga êm như
ru. Bởi chỉ cần mình phôn cho Tỉnh Ủy là họ cho ngay Volga về Hà Nội đón hai
anh em mình. Và lên đến đấy họ sẽ tiếp hai ta như thượng khách…Cậu tính đi :
hôm nào cậu đi được ?
VI
Quả nhiên buổi tối trước hôm tôi hẹn với ông, một chiếc xe VOLGA đen, bóng loáng
đến đậu trước cửa nhà tôi. Cậu lái xe cho biết, cứ cẩn thận đến trước một đêm,
để mai đi sớm được. Cậu còn cho biết đã ghé qua nhà ông Tô Hoài và hẹn sáng mai
chở tôi lên đón ông ấy rồi cùng đi. *
Tỉnh Ủy tiếp đãi hai anh em chúng tôi đúng
là “thượng khách”. Ăn bữa thết đầu tiên xong, ông Tô Hoài ghé tai bảo tôi :
“Mình có chủ trương bữa nào nhiều thức ăn thì ăn thức ăn là chính, cơm là phụ,
thậm chí không cần ăn cơm. Còn bữa nào thức ăn dớ dẩn thì mình lại coi ăn cơm
là chính, cốt no bụng đã.” Cách suy nghĩ thực tế và “khôn” thể hiện cả về chuyện bệnh tật, khi ông bảo tôi
: “Mình nghiệm thấy nhiều bệnh không cần thuốc cũng khỏi, trái lại có những
bệnh thuốc giời cũng không khỏi.” Và tôi biết ông rất ít khi dùng thuốc, hầu
như không dùng bao giờ, nhất là “thuốc Tây”. Cảm thì xông lá, ho thì ngậm mật
ong, và thường ông để mặc, cho bệnh tật hành chán rồi “buộc” phải rút lui. *
Sau hai ngày chiêu đãi ở Tỉnh, tôi ngỏ ý muốn đến Bắc Sơn. Tô Hoài bảo để ông cùng đi,
ông còn giới thiệu những “cơ sở” cuộc khởi nghĩa ngày trước. - Và mình còn “bắt”
họ (lãnh đạo Huyện Bắc Sơn) phải cung phụng chăn nệm loại luých cho cậu nữa chứ… Lại xe Volga chở hai anh em chúng tôi đến Bắc Sơn. Cả ông Phó Bí thư Tỉnh
ủy kiêm Trưởng Ban Tuyên Giáo cũng đi cùng để “tháp tùng” và yêu cầu Huyện đối
xử đặc biệt chu đáo với “hai nhà văn”.
Ngồi trong xe, trong lúc chờ ông Phó Bí thư, ông Tô Hoài bảo khẽ tôi : “Cậu ta
(ông Trưởng Ban Tuyên giáo) mới lên chức, đang tha thiết học hỏi. Cậu ta đưa
hai anh em mình đi, đâu phải việc của Phó Bí Thư hay của Trưởng Ban Tuyên Giáo,
nhưng cậu ta thích nghe chuyện của mình…” Nói xong, ông cười hóm hỉnh : “Cậu ta
khôn thì mới đưa hai anh em mình đi …” Mà đúng thế. Dọc đường, ngồi trong xe,
ông ta hỏi đủ chuyện “để học”. *
Hai hôm sau ông Trưởng Ban Tuyên Giáo về Tỉnh, hai anh em chúng tôi bắt đầu
công việc. Ông Tô Hoài dẫn tôi đến từng “cơ sở” cũ. Tôi không thể ngờ ông hiểu
hoàn cảnh từng người đến thế. Hầu hết đều đã già và lắm bệnh tật. Tất cả đều coi
ông như người nhà và ông hỏi thăm về từng thành viên trong gia đình “Thằng X.
lấy vợ chưa ?” “Cháu L. chưa lấy chồng à ? Cháu năm nay phải dến 19-20 rồi ấy nhỉ
?” – “Cậu S. có mấy con rồi ?”… Tóm lại, ông coi họ đều như người thân, hiểu rõ
gia cảnh, của cải, tính nết từng thành viên trong mỗi gia đình… Mà hàng chục
gia đình chứ có ít đâu. Trí nhớ của ông dúng là siêu đẳng ! Thậm chí ông quan
tâm và thuộc cả bệnh tật và hoàn cảnh tình duyên trắc trở của hầu như gần hết
các thành viên trong mỗi gia đình “cơ sở”. *
Lúc đầu tôi tưởng ông chỉ lên chơi và làm “khách quý” của Tỉnh, nhân tiện kiếm
cớ để tôi lên đấy tìm hiểu tình hình nhanh chóng, ai ngờ đến đất này ông như về
nhà, như “về quê cũ”, và rõ ràng ông được mọi người tiếp đón thân tình đến mức
làm tôi ngạc nhiên, rồi thán phục tài “làm thân” với mọi người. Thật ra “bí
quyết” của ông chỉ là thật sự quan tâm đến từng chi tiết trong cuộc sống của họ
và tạo được mối quan hệ gần gụi, thân tình, tin cậy… *
Hàng ngày ông đưa tôi đến một hai gia đình “cơ sở” rồi trò chuyện, thăm hỏi,
đồng thời giới thiệu cho tôi thành tích tham gia cuộc khởi nghĩa ngày ấy, rồi
gợi chuyện, mục đích để tôi hiểu tình hình cuộc khởi nghĩa ngày ấy. Ông còn
dành khá nhiều thời gian dạo chơi với tôi trên các sườn đồi hay trong rừng…và
hai anh em trò chuyện đủ thứ. Ông kể rất nhiều “chuyện đời”. Toàn những chuyện
rất lạ và rất hay. Trong số ấy có vài chuyện tôi nhớ cho đến hôm nay, sau gần
bốn chục năm.
Tôi ở đấy, tìm hiểu tình hình và diễn biến của cuộc khởi nghĩa, đồng thời phác
qua dàn bài cho kịch bản tương lai. *
Ông Tô Hoài lúc nào cũng đi cùng tôi và ông trò
chuyện với mọi người, mọi nhà, có vẻ để “ngầm” giới thiệu với tôi những chi tiết
cần chú ý. Tôi không ngờ ông lại dành thời gian “nằm” ở đấy với tôi suốt mười
hai ngày như thế. Nhưng những ngày ấy quả là những ngày “tuyệt vời”… hai anh em
lúc nào cũng đi cùng và trò chuyện đủ thứ. Tôi cảm thấy ông cũng thích thú với
công việc này. Chuyến đi giúp tôi hiểu rõ thêm con người ông và càng yêu mến
ông hơn. Bên cạnh đấy, ngoài những “tìm hiểu” về con người và diễn biến của
cuộc khởi nghĩa, ông còn tâm sự với tôi nhiều thứ, đặc biệt là kể tôi nghe vô
số chuyện lý thú, rất nhiều chuyện “lạ” và bất ngờ đối với tôi. Nào chuyện hai
vợ của ông Chu Văn Tấn, ông phải đưa bà hai đến sống ở Đại Từ, và bao chuyện
rắc rối xung quanh hoàn cảnh gia đình, vợ con của ông “tướng” ấy cùng nhiều
nhân vật khác nữa. *
Rất nhiều chuyện nay tôi chỉ còn nhớ mang máng và chúng giúp ích tôi rất nhiều
trong hiểu biết sự đời, tâm lý mỗi loại người, những hoàn cảnh éo le. Riêng một
chuyện tôi nhớ rất rõ vì nó bất ngờ đối với tôi, đồng thời giúp tôi hiểu sâu
thêm về cuộc sống, về đời thật mà sách vở thường bỏ qua, nhưng lại giúp ích
được rất nhiều những ai muốn hình dung cuộc sống sinh động, muôn mầu sắc... Đấy
là chuyện về người đã đánh “đòn đầu tiên” (ông gọi là “cú” đánh đầu tiên) trong
lịch sử quân đội nhân dân Việt Nam. Đại khái tôi nhớ chuyện là như sau : *
Chúng ta đều biết tiền thân của Quân dội Nhân dân Việt Nam là Đội Tuyên truyền
Giải phóng quân thành lập cuối năm 1944, sau đấy tiêu diệt hai đồn Pháp là Phai
Khắt và Nà Ngần. Có một chi tiết như sau. Khi bàn bạc và quyết định, lần ra
quân dầu tiên phải thắng, anh em trong đội bàn nhau “cách” đánh. Đòn Phai Khắt
chỉ có khoảng hai chục tên, là lính khố xanh, chỉ huy là một hạ sĩ quan Pháp.
Anh em thống nhất cách đánh là cho một tốp giả làm lính khố xanh, coi như “thay
quân”, tiến vào rồi trong đánh ra ngoài đánh vào. * Kiếm quân phục lính khố xanh
thì dễ, nhưng khó một nỗi là giấy tờ. Tên lính gác tất sẽ hỏi và kiểm tra giấy
tờ. Khi ấy cần một người đánh một “cú” thật mạnh, vào chỗ hiểm khiến hắn chết
ngay, hoặc ít nhất cũng bất tỉnh, không kịp kêu. Nhưng ai ra cái đòn ấy ? Trung
đội nhiều người giỏi võ nhưng bảo đảm đánh một cú hắn bất tỉnh ngay không kịp
kêu thì không ai dám đảm nhiệm. Bàn tính mãi chưa tìm ra người, thì một đội
viên đưa ra ý kiến. "Có một ông người dân tộc, chuyên bán cao đơn hoàn tán ở chợ
Quảng Nguyên, chắc chắn rất giỏi võ, vì mỗi lần đến chợ đều đi một bài quyền để
thu hút dân chúng… Hay ta thuyết phục ông ấy giúp ? Đội phân công một người giỏi
tiếng dân tộc đến gặp và đề xuất ý kiến. Ông bán thuốc ê vui vẻ nhận lời. Và
hôm tấn công, ông ta cũng cải trang thành lính khố xanh, đi đầu. Khi tên lính
gác hỏi giấy tờ, ông ta đấm một cú trời giáng vào mang tai khiến tên lính gác
gục xuống, bất tỉnh ngay, không kịp kêu cứu. Thế là cả tốp ung dung đi vào và
trong đánh ra ngoài đánh vào, chỉ hai chục phút là làm chủ được đồn. Làm xong
việc, ông bán thuốc ê ấy chia tay. Đội thuyết phục ông ấy gia nhập đội, nhưng
ông ấy từ chối, nói : “Thấy việc nghĩa thì làm thôi !” rồi lại tiếp tục nghề
bán cao đơn hoàn tán. *
Tôi hỏi, bây giờ ông ấy ở đâu. Ông Tô Hoài trả lời, thì ra ông ta là người
Kinh, giả làm người dân tộc để bán thuốc ê. Sau đấy ít năm ông ta cao tuổi, bỏ
nghề, về quê ở Thái Bình sinh sống với con cháu. Ông Tô Hoài kể là chuyện ấy
ông nghe chính miệng ông Giáp kể lại, và ông Giáp còn cho biết đến bây giờ
(khoảng năm 1960) người đánh “cú” đầu tiên ấy đã rất già. Quân đội biết ơn,
ngoài việc đề nghị địa phương chăm sóc giúp đỡ, mà những ngày lễ Tết đều cử
người đem quà hậu hĩ về biếu xén chu đáo…
Và còn rất nhiều chuyện ly kỳ, sống động và rất “cuộc đời” ấy tôi được nghe ông
Tô Hoài kể.
*
Tạm kết thúc, và xin nói ngay : ông Tô Hoài theo tôi nhận xét là như thế. Tôi cũng xin báo rằng rất có thể tôi chỉ nhìn thấy một mặt của ông và cũng có thể cái nhỉn ấy không chính xác. Nhưng tôi thấy vẫn nên nói ra…
Tết Ất Mùi (2015)VŨ ĐÌNH PHÒNG
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét