MỜI ĐỌC CHƠI

Mời các bạn 

(những ai có thiên hướng suy tư triết học, ít hoăc nhiều) 

thử tham khảo và suy ngẫm về vấn đề này :

           “Muốn tiến đến “THẾ GIỚI ĐẠI ĐỒNG” – đến việc xây dựng một “THIÊN ĐƯỜNG TRÊN TRÁI ĐẤT”  theo mơ ước của Chúa Jesus và của vô vàn người, trước hết là trí thức, trong ấy có MARX… mà cũng là mơ ước của hàng triệu, hàng tỷ người trên khắp địa cầu, trong có tôi, - liệu có nhất thiết phải thiết lập chế độ độc tài, đảng trị, phải thực hiện “chuyên chính”, phải có cả một bầy cán bộ tuyên huấn đông đảo, chuyên để dụ dỗ, lòe bịp, hứa hão, xuyên tạc… đánh vào trí óc non nớt, ngây thơ, cả tin của đông đảo quần chúng thất học ? Liệu có nhất thiết phải lập ra cả một bộ máy công an hung hãn để trấn áp, bắt, bỏ tù, giết… những ai suy nghĩ khác và bị “đảng” vu cho là “diễn biến…” để mọi người luôn sống trong nỗi sợ, không dám làm gì khác với “Ý Đảng” mà họ gọi một cách liều lĩnh là “lòng Dân” ?

            Nhiều nhà khoa học, nhà văn đã chứng minh là KHÔNG NHẤT THIẾT ! Thậm chí “chuyên chính” còn nguy hại  ! Và nhiều người trong chúng ta cũng đã thấy mức độ nguy hại ấy sau hơn 70 qua.

                                                                            *

          Cách nhìn nhận về Cách mạng vô sản khác cách nhìn “chính thống” bộc lộ rõ (có lẽ rõ nhất) ở một nhà cách mạng tiền bối khác là BOGDANOV (1873 - 1928). Ông không phải kẻ “cha căng chú kiết”  nào mà là nhà cách mạng cùng thời và từng rất thân thiết của LÊNIN. Hai người cùng hoạt động, cùng ngồi tù, thậm chí cùng được bầu vào BAN CHẤP HÀNH T. Ư. đầu tiên của ĐẢNG XÃ HỘI DÂN CHỦ NGA năm 1905. Tuy nhiên cách nhìn nhận về cách mạng của hai người không hoàn toàn trùng khớp, một số quan điểm của Bogdanov bị Lênin phê phán là “duy tâm”, dẫn đến việc ông bị khai trừ khỏi Đảng XHDC Nga năm 1909. Về sau nhiều lần Lênin ngỏ ý “mời” ông quay lại Đảng, nhưng ông thoái thác. Sau Cách mạng tháng 10 BOGDANOV còn bị Ủy ban An ninh Nhà nước (đứng đầu là Dzerginxki) bắt giam 5 tuẫn lễ đế tra vấn.. Sau khi ra tù, Bogdanov thôi không hoạt động chính trị nữa mà chuyển hướng, chỉ chuyên làm nghiên cứu khoa học và viết văn…

           Một trong những tác phẩm nối tiếng nhất của Bogdanov là cuốn tiểu thuyết “TINH CẦU ĐỎ” (Красная звезда – 1908), được xếp vào thể loại “viễn tưởng”. Tác phẩm này bị Stalin phê phán là “không trong dòng hiện thực XHCN”… nhưng lại được nhiều người hâm mộ và được dịch ra nhiểu ngôn ngữ trên thế giới… Gần đây tôi cố tìm và cuối cùng đã tìm thấy nó trong trang mạng “VĂN HỌC NGA VÀ SLAV” (LA BIBLIOTHÈQUE RUSSE ET SLAVE. — LITTÉRATURE RUSSE ) của Nga.

          Điều thú vị là ngay trong Chương đầu : SỰ TAN VỠ (La RUPTURE) của PHẦN  MỘT (PREMIÈRE PARTIE -I.  RUPTURE) tác giả nói lên rất rõ quan điểm của ông về cách mạng khác với của Lênin như thế nào, thông qua việc miêu tả sự khác nhau trong quan niệm của nhân vật chính LEONIDE  và của một nhân vật khác, ANNA  NIKOLAEWNA, vừa là “đồng chí” vừa là người tình, dẫn đến sự tan vỡ đau đớn.

Tôi cảm thấy “sự khác nhau” này hình như rất giống sự khác nhau (nhiều khi thành “đối đầu” giữa hai cách nhìn nhận về cách mạng và về cuộc sống nói chung, giữa những người thấy không nhất thiết phải dùng đến “chuyên chế’, thậm chí không nên dùng, và những người chủ trương nhất thiết phải dùng) Có lẽ cũng tức là giữa cách nghĩ của tôi và cách nghĩ của “bầy đàn” (mà theo tôi hiểu là giưã những ai đã được KHAI PHÓNG và những ai chưa được KHAI PHÓNG).

                                                                             *

Bởi trong khi tôi và rất nhiều người khác đánh giá phong trào KHAI SÁNG là trào lưu cực kỳ tiến bộ, chính nó đã thúc đẩy nên hai cuộc cách mạng vĩ đại của Hoa Kỳ (1776) và của Pháp  (1789) đập tan chế độ chuyên chế, lối phân biệt đối xử, và khẳng định quyền tự do cuả từng con người… (Ban nào quan tâm có thể đọc tài liệu “Khai sáng là gì” của Imanuelle KANT trên trang mạng PRO & CONTRA). Thì các nhà Mác-xít Liên Xô đánh giá ngược lại. Trong cuốn TỪ ĐIỂN TRIẾT HỌC do Liên Xô xuất bản (Nhà xuất bản TIẾN BỘ – MOSKVA, bản dịch tiếng Việt do Nhà CẦU VỒNG – MOSKVA xuất bản năm 1975) đã phê phán nó dữ dội, cho KHAI SÁNG là “TRÀO LƯU DUY TÂM” ! Cách nghĩ của Bogdanov khác  cách nghĩ của Lenin chính là ở chỗ ấy. 

Tiếc rằng bản tôi đọc được trên mạng lại là bản dịch sang tiếng Pháp. Để dễ dàng cho những bạn không sử dụng được tiếng Pháp, và vì tôi nghĩ “GOOGLE TRANSLATE” dịch quá thô thiển, thậm chí nhiều khi sai, tôi xin phép được đích thân dịch sang tiếng Việt cái đoạn tôi cho là tuyệt vời ấy.

Mời các bạn cùng đọc :

                                                                            ***

"Anna bước vào cuộc cách mạng dưới ngọn cờ của sự hy sinh và của bổn phận, còn tôi, tham gia cách mạng hoàn toàn là nhu cầu của niềm khao khát tự do. Cô ấy tham gia các phong trào lớn của giai cấp vô sản với tư cách một nhà đạo đức, và tìm kiếm sự hài lòng trong đạo đức lớn nhất của nó - tôi lại không coi trọng chuyện “đạo đức” và tôi tham gia cách mạng thuần túy chỉ là do lòng yêu cuộc sống. Tôi cho rằng cách mạng  là con đường tuyệt vời để nhân loại tiến lên. “Đạo đức vô sản” là thiêng liêng đối với Anna Nicolaïewna; thì đối với tôi chỉ là một thực tế rất hữu ích,đúng thế, nó cần thiết cho giai cấp vô sản trong cuộc đấu tranh, nhưng nó vẫn chỉ là phương tiện chứ không phải mục đích của cuộc chiến đấu ấy. Thậm chí, Anna Nicolaïewna, còn tiên đoán đạo đức của giai cấp vô sản sẽ hòa nhập vào đạo đức nhân loại nói chung; Tôi cãi rằng chính ra giai cấp vô sản đang tìm cách tiêu diệt tất cả mọi quan niệm về đạo đức, xóa đi vĩnh viến hai chữ ”đạo đức” trong đầu óc con người, nhằm tiến tới trạng thái mọi người đoàn kết, thân ái chính là trong lao động, trong nỗi đau khổ cũng như trong niềm vui được tự do phát triển. Cái gọi là “đạo đức” kia thật ra chỉ là thứ cổ hủ, của kẻ thiểu năng trí tuệ. Những khác biệt kể trên đã gây cho hai chúng tôi những cách đánh giá khác nhau, thậm chí trái ngược nhau ​​đối với các sự kiện chính trị và xã hội diễn ra xung quanh. Sự khác biệt thậm chí còn nghiêm trọng hơn trong mối quan hệ riêng tư giữa hai chúng tôi.
       Anna cho rằng tình yêu đòi hỏi sự hy sinh, sự nhẫn nhục và trước hết, nàng cho rằng nó đòi hỏi lòng chung thủy giữa hai bên nam nữ. Để tránh tranh cãi căng thẳng tôi chỉ nói nhẹ nhàng là tôi không coi “chung thủy” lại hệ trọng đến thế. Nghe có vẻ như tôi chủ trương đa thê ! Thật ra, việc một người có thể có nhiều mối “quan hệ”, về nguyên tắc, tiến bộ hơn so với chỉ được quan hệ với một người, bởi vì nó có khả năng cung cấp cho con người (nam cũng như nữ) một sự phong phú hơn về cuộc sống và đa dạng hơn về mối quan hệ tình cảm, thậm chí có lợi hơn, cả trong lĩnh vực phát triển và làm phong phú thêm cho nòi giống. Đối với tôi, những quan niệm hủ lậu về đạo đức kia mới xứng đáng xếp vào quan niệm của tầng lớp thị dân (bourgeois), chúng đang cản trở tự do luyến ái. Chính các quan niệm hủ lậu ấy còn là mầm mống đẻ ra nạn đặc quyền đặc lợi và nạn bóc lột giữa người với người dẫn đến suy thoái.

V.Đ.P.

TB. Cần nói thêm rằng sau cuộc tan vỡ ấy, NÀNG bỏ đi và "chàng" nhận lời đi với một người bạn đến "TINH CẦU ĐỎ, cũng chính là SAO HỎA...

THƯ NGỎ

THƯ NGỎ

            Vừa rồi tôi có chia sẻ bài của ông VĂN NHƯ CƯƠNG trên Facebook, thật ra cũng để tôi có dịp trình bầy lại một chuyện mà có lẽ tôi biết rõ hơn ông Cương.
                                                                                *

            Đầu đuôi là thế này. Mùa hè năm 1964, tôi vừa học xong Đại học ở Liên Xô về , thì một cán bộ lãnh đạo cấp cao (xin phép được tạm giấu tên) lúc mang xe ra đón tôi ở ga Hàng Cỏ (bấy giở chưa được đi máy bay) nói với tôi : "Cậu về đúng lúc. Vừa xuất hiện một thiên tài toán học vì anh ta giải được bài toán mà cả thế giới băn khoăn mấy ngàn năm nay chưa giải được. Bài toán về CẦU PHƯƠNG HÌNH TRÒN (la quadrature du cercle)! Thằng cha này sẽ nổi tiếng hơn cả Einstein…” Tôi hỏi ai, thì ông bảo, rồi sẽ nói.
                                                                           *

            Về đến nhà, tôi lấy xe đạp, xuống ông ngay. Ông cho biết đã có đầy đủ tư liệu về nhà toán học "vĩ đại" kia, và để thế giới đừng coi thường trí thông minh của người Việt, cậu (vì ông biết tôi lúc rảnh và có đề tài thích thú hay viết văn và cũng đã có một số tác phẩm được Nhà xuất bản Văn học in) tìm hiểu kỹ thằng cha này và viết về hắn. Sách của cậu sẽ được dịch ra hàng chục thứ tiếng...và cậu sẽ nổi tiếng toàn thế giới." Khi tôi hỏi "Nhà toán học mới xuất hiện ấy tên là gì ?" Ông cán bộ cao cấp kia đáp : "TRÍ UẨN".
            Tôi thầm nghĩ, tưởng ai chứ Trí Uẩn thì tôi biết khá rõ.
                                                                      *

            Lúc ấy anh ta làm việc ở Bộ Văn hóa và trước khi sang học Liên Xô tôi có quen. Tôi cũng có nghe đồn anh ta rất thông minh. Cái trò chơi xếp hình EVERETO ngày xưa đã làm bọn trẻ ranh chúng tôi phục đến mức nào. Hồi ấy tôi chưa biết trò chơi này là phát kiến cách đây mấy ngàn năm, hình như người ta tìm thấy trong khi nghiên cứu các Kim Tự Tháp ở Ai-Cập hồi đầu thế kỷ, Trí Uẩn chỉ "thuổng", thay đổi mẫu mã đi một chút rồi lòe mọi người. Thật ra kẻ "lòe" đúng ra là hiệu sách X. (chuyên kinh doanh sách và trò chơi thiếu nhi) đã bỏ tiền ra quảng bá... Còn Uẩn chỉ dễ dãi bỏ qua và cũng nhận được khoản  tiền kha khá của họ.
           Nhà tôi lại ở gần nhà anh ta, cùng trên phố PHÙNG HƯNG...
                                                               *

          Chiều hôm ấy, tôi lững thững đi bộ đến nhà anh ta. Trí Uẩn vẫn như xưa, ăn mặc xuềnh xoàng : quần đùi và may-ô đều “cháo lòng”, người gầy còm như thể thiếu ăn, với nụ cười khiêm tốn, có phần như e thẹn. Tôi biết hai vợ chồng anh ta rất nghèo, bữa cơm thường chỉ có một món là rau muống luộc.

            Tôi chỉ hỏi thăm qua loa về sức khỏe và gia đình anh. không nhắc gì đến công trình toán học mà ông cán bộ thân với tôi nói đến. Tuy nhiên, tôi cảm thấy hoài nghi về chuyện ấy.
                                                                          *

            Do bận nhiều công việc, phải một tuần sau tôi mới được gặp lại ông cán bộ kia, mặc dù hai anh em rất thân nhau. Hôm ấy ông đích thân đến nhà tôi, mừng rỡ báo tin, cuốn sách đã đang được in ở Nhà In Tiến Bộ, và mấy tay học chuyên về kỹ thuật offset ở CHDC Đức đọc bản thảo  xong, phục quá đã nhận trực tiếp thực hiện. Chỉ vài hôm nữa sẽ in xong. Ông kể chuyện là đã báo cáo chuyện này với Thủ tướng lúc ấy là Phạm Văn Đồng, thì Thủ tướng bảo đã đưa ra Ủy Ban Khoa học Nhà nước, nhưng bị họ nghi ngờ. Tuy nhiên ông Đồng cho phép công bố rộng rãi để các nhà khoa học khác cho ý kiến thêm xem thế nào.

            Vài hôm sau, ông cán bộ cao cấp thân với tôi đến nhà, đưa tôi một cuốn sách vừa ra lò. Ông nói thêm, đây là bản in thử, để cậu đọc trước. (ông biết tôi hồi học Trường Bưởi đã nổi tiếng là "Thần đồng Toán" và giáo sư cùng bạn bè đã trỏ cái trán rô và gáy rô của tôi, goi đấy là "bosse mathémathique"...) Tên sách hình như là "CẦU PHƯƠNG HÌNH TRÒN".
                                                                           *

          Sau khi ông về, tôi lật  sách ra xem, thấy in rất đẹp, khổ 18 x 24, giấy loại thượng hạng, và do tôi cũng đã từng làm ngành in sau khi chuyển ngành, nên biết chất lượng ấn loát, phải nói là hết sức công phu.

            Tuy nhiên, lật trang lót rồi trang đầu, tôi thấy mấy câu mà tôi nhận ra sự hợm hĩnh vô lối của tác giả. Đại khái, sau trang lót là một trang để trắng hoàn toàn, trên chỉ có dòng chữ "Kính dâng Đảng Lao động Việt Nam, nhờ sự giáo dục của Đảng mà tôi có được công trình vĩ đại này..." Tôi thầm nghĩ, thằng cha Trí Uẩn này đúng là hâm. Chưa chi hắn đã tự nhận là "vĩ đại". Nhưng thôi, những khối óc lớn đôi khi cũng ... Trang tiếp theo cũng trắng hoàn toàn, chỉ có ba dòng, đại khái là Kính dâng Các Mac, Engel, Lênin, ba bậc thầy vĩ đại của giai cấp cần lao toàn thế giới. vì chính nhờ đọc các tác phẩm của ba vị mà tôi có được công trình khoa học vĩ đại này..." (lại “vĩ đại” !). Rồi trang sau cũng "Kính dâng Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhờ Người tôi mới có được phát minh vĩ đại này..."

            Đến nay đã hơn nửa thế kỷ nên tôi nhớ không chính xác từng chữ... Bởi bấy giờ là năm 1964 mà năm nay đã là 2015 : hơn nửa thế kỷ đã trôi qua... Và tôi cũng nghĩ, không phải Uẩn "nghĩ ra" mà chỉ là dễ dãi chấp  nhận đề xuất của cơ quan biên tập...
                                                                          *

             Ngay tối hôm ấy tôi ngồi vào bàn đọc thử xem cái "phát minh vĩ đại" kia ra sao. Nếu Uẩn phát hiện ra được con số Pi tuyệt đối chính xác thì quả cũng đáng phục thât. Khốn nỗi đọc lập luận và chứng minh của anh ta, tôi đột nhiên phát hiện một lỗ hổng lớn, không thể tha thứ. Đấy là anh ta chưa chứng minh mà đã dám kết luận hai hình trong ấy bằng nhau ! Một sai sót quá thô thiển và bất cứ ai cũng có thể thấy, chỉ cần có trình độ Toán (trước hết là Hình học) sơ đẳng.
          
          Hốt hoảng, mặc dù đã khuya, tôi cũng dắt xe đạp ra, đến nhà ông cán bộ cao cấp kia. Tôi đánh thức ông dạy và khi ông hỏi đã đọc chưa và thấy sao, tôi trả lời ngay là đọc rồi và nhận thấy, có một "võ đoán" phi toán học. Điều võ đoán này quá thô thiển... Ông chưa tin là có thể có chuyện ấy. Tôi bèn hỏi, nhà có cháu nào học từ lớp sáu trở lên không ? Ông bảo có. Tôi bèn đề nghị ông đánh thức cháu dậy, vì chỗ sai này của Uẩn chỉ học sinh lớp Sáu cũng thấy ra được, tất nhiên phải là học sinh từ khá trở lên. Ông bèn dắt tôi vào phòng ngủ của cháu. Cháu dậy bước ra, chào chú. Nhân có tấm bảng đen to trên tường, tôi vẽ hình và nêu kết luận của Uẩn. Cháu nói ngay : “Nhưng chú chứng minh đi chứ, cháu chưa tin hai hình ấy bằng nhau.”

            Ông cán bộ cao cấp kia, cũng có học và hiểu ra ngay "vấn đề". Ông hoảng hồn, không kịp cảm ơn tôi, chỉ nói : "Hú vía ! May cậu phát hiện kịp. Mình phải xuống Nhà in Tiến bộ ngay bây giờ để họ cất hết các bản đã in vào kho và niêm phong lại". Vừa nói ông vừa vội vã mặc quần áo rồi hấp tấp xuống thang gác...!
                                                                                    * 

            Sau này tôi không còn thấy bản nào của cuốn sách kia nữa. Đã định giữ lại bản in thử để “làm kỷ niệm”, nhưng rồi lại thôi, nghĩ chẳng để làm gì, vả lại nếu lọt vào tay ai thì phiền. Tôi thầm nghĩ, chắc ông đã ra lệnh cho Nhà In Tiến Bộ hủy toàn bộ, không giữ lại bản nào. Mà đúng thế, sau này tôi cũng không nhìn thấy ở đâu cái bản in ấy...
                                                                                    *

            Nhớ lại chuyện xa xưa, nhưng tôi cũng thấy đấy lại thêm một thí dụ về cách suy nghĩ gỉản đơn của nhiều cán bộ lãnh đạo Cộng Sản. Về mặt này, tôi biết rất nhiều chuyện. Tạm kể một chuyện hình như tôi đã từng kể…Đấy là chuyện xảy ra năm 1954-1955.
Khi chuẩn bị tiếp quản một nửa đất nước, và sẵn trong lòng quá phấn khởi, Trung Ương Đảng Lao động nhận định và Chính phủ thực hiện, ra quyết định, là giải tỏa tất cả các nơi giam giữ tội phạm. Nhà tù "Nhà Tiền" giao cho Nhà in Tiến bộ, nhà tù Hỏa lò giao cho Cục Điện ảnh (có thể lưu giữ phim nhựa không sợ cháy), vì "uy tín của Đảng lên cao (năm ấy là 1954, sau chiến thắng Điện Biên Phủ và Ký hiệp nghị đình chiến Genève...) sẽ không còn ai "xấu", do đấy cũng không có tội phạm nữa. Mấy tên gián điệp của Pháp gài lại ta đã thấy và sắp bắt rồi... Không cần đến chỗ giam giữ nữa, vì sẽ làm gì còn ai “xấu” để bị tù ?... Nhưng thật không ngờ : chỉ vài tháng sau phạm nhân ùn ùn được đưa về mà không có nơi chứa. Nhà Tiền thì Nhà In Tiến bộ chở máy móc đến và đã bắt đầu làm việc. May còn Hỏa lò, Cục Điện ảnh đang có chuyện lình xình nội bộ nên chưa "tiếp nhận"... còn có thể giữ lại được...

                                               *

            Và tôi cũng thấy nhiều cán bộ lãnh đạo ta, do trình độ học vấn chưa đến nơi đến chốn, coi thường cán bộ khoa học nói riêng và trí thức nói chung, đánh giá họ rất không đúng và cũng không hiểu tâm trạng họ...nhất là không “lắng nghe” họ, nên đã phạm không ít sai lầm thô thiển...

CHUYẾN ĐI L.X. CUỐI CÙNG

KỶ NIỆM VỀ 

CHUYẾN ĐI LIÊN XÔ CUỐI CÙNG

              Từ khi học xong Đại học ở Liên Xô về nước năm 1964, phần vì tôi thông thạo tiếng Nga và còn nói tàm tạm được vài ngôn ngữ khác, phần vì tôi khá thông thuộc phong tục, tập quán nhiều quốc gia, nhất là các quốc gia XHCN Đông Âu, tôi bỗng nhiên trở thành người rất hay được lãnh đạo Bộ Văn hóa và Hội (Sân khấu hoặc Nhà văn) chọn để yêu cầu một chuyến công du hoặc nhập vào một đoàn nào đấy đi công cán nước ngoài, nhất là Liên Xô ! Do đấy, gần như năm nào tôi cũng có dịp đi qua đất nước này, hoặc chỉ là tạm dừng chân để chờ sang một nước khác, hoặc ở lại làm việc luôn tại đây. Có năm tôi quay lại đất nước xô-viết hai ba lần.

            Nhờ thế, và cũng do tôi có nhiều bạn bè và quen biết người Nga để gặp gỡ trò chuyện và dò hỏi nên tôi có cảm giác chủ quan là có điều kiện nhìn “tận mắt”, thấy khá rõ và cụ thể hơn nhiều người khác, sự chuyển biến của đất nước kỳ lạ này trong mấy thập niên cuối cùng trước khi nó sụp đổ hoàn toàn…Và những ấn tượng mạnh nhất và cũng tương phản nhất chính là từ hai chuyến đi : đầu tiên và cuối cùng.

                                                1

            Chuyến đi đầu tiên

diễn ra mùa hè năm 1959, khi Liên Xô vừa mới “tan băng”

             Tình trạng “đóng băng” trước đấy vừa bị Đại Hội ĐCSLX lần thứ XX giáng cho một đòn dữ dội ! Và tan thành nước ! Hiện tượng ấy dược gọi bằng cái tên rất hình ảnh là “sự tan băng”.

            Đất nước bao la này từ lúc ấy, giống như một chàng trai lâu nay bị giam giữ, cấm đoán đủ đường, nay được “thả rông”, hít thở bầu không khí tự do, được tự mình chọn lựa và quyết định hướng đi … và mọi hành vi… : Khôn (xử lý đúng) thì sống, mống (xử lý ngu xuẩn, dại dột) thì chết ! Gặp khó khăn không có ai để nhờ cậy, bế tắc không có ai để trợ giúp… thậm chí thất bại không có ai để than thở ! Mình làm mình chịu…

            Và thời gian đầu chàng đã làm được rất, rất nhiều điều tốt lành. Lượng hàng hóa bầy trên các ngăn ở các cửa hàng tăng dữ dội. Người dân đi lại trên các đường phố không còn vẻ đăm chiêu mà vui tươi hồ hởi. Các nhà khoa học nghệ sĩ được thả ra cùng với vô số tù nhân chính trị say mê và hào hứng lao vào nghiên cứu, sáng tác… Hàng lọat công trình khoa học và nghệ thuật giá trị ra đời. Đấy là thời kỳ của Gagarin, nhà du hành vũ trụ đầu tiên ra khỏi bầu trời cùng con chó Laika…Cũng là thời kỳ của các bộ phim gây tiếng vang chưa từng thấy trên khắp thế giới : Khi đàn sếu bay qua, Người thứ bốn mốt, Sông Đông êm đềm, Số phận một con người, vân vân và vân vân…Một loạt nghệ sĩ tài ba xuất hiện, một loạt nhà hát cách tân xuất hiện… tạo nên một không khí sôi động trong các lĩnh vực sân khấu, điện ảnh, vũ kịch, nhạc kịch…

                                                                                 *         

          Đấy có lẽ là thời kỳ đẹp nhất, huy hoàng nhất trong hơn 70 năm tồn tại của chàng “mu-gích” Xô-viết. Sau này mỗi lần nhắc đến quãng thời gian này, dân chúng nước Nga thường gọi đấy là “thời kỳ hoàng kim” ! Chuyến sang Liên Xô đầu tiên của tôi trúng vào thời gian ấy nên đã để lại trong ký ức tôi biết bao ấn tượng tốt đẹp. Những ai đã sống tại đất nước xô-viết trong thời gian ấy (ngay trước và trong thời gian diễn ra đại hội ĐCSLX lần thứ XX và mấy năm liền sau đấy) thường giữ lại những ấn tượng tốt đẹp nhất về đất nước bao la, nửa Âu nửa Á này. Khốn nhưng “chàng trai kia” lại chỉ “tỉnh táo” được mấy năm. Rồi, chừng như kiệt sức (hay do được giáo dục quá kỹ lưỡng ?) đã quay lại kiểu sống của cha ông, hủ lậu, ngược với thế giới văn minh, chàng bắt đầu lóa mắt trước một số thành công ban đầu do chính mình tạo nên, đâm vênh vang, khinh thường mọi thứ… và xã hội Liên Xô bắt đầu nát dần. Quá trình “xuống dốc” này bắt đầu diễn ra trùng với thời gian tôi học năm cuối cùng tại Trường Đại học Nghệ thuật Sân khấu ở Moskva, khiến lúc ấy tôi đã linh cảm thấy “hoàng kim” sắp tối lại. Và nó suy sụp, hoàn toàn rệu rã đúng vào lúc tôi sang đây lần cuối (năm 1990)…Đau đớn thay là khi tôi thấy những ấn tượng đẹp kia cứ mất dần theo năm tháng.

                             

                                                                                 ***

           Còn nhớ, trong một chuyến đi vào năm 1980, khi thời kỳ “hoàng kim” đã tắt hẳn và đất nước xô-viết bắt đầu bước sang thời kỳ gọi là “trì trệ“ (thực chất là “đen tối”)… Nhân hai em tôi cũng đang ở Moskva, Vũ Đình Bình đang học lớp bồi dưỡng nâng cao của Viện Ngôn ngữ Puskin, và Vũ Đình Vị, em út tôi, đang theo học Đại học Tổng hợp Lomonossov,  ba anh em chúng tôi quyết định nhất định phải có một buổi gặp gỡ, cùng ăn uống và chụp ảnh chung với nhau, thực hiện đúng điều mong ước của cha tôi. Người nói với tôi lúc tôi đến chào để hôm sau lên đường : “Bố ao ước có một tấm ảnh chụp chung ba anh em ở bên ấy” !

        Tôi và Bình đã hẹn trước và khi tôi đang bước chân trên Quàng Trường Đỏ  thì đã thấy cậu em đứng chờ bên cổng chinh vào Cửa hàng Bách hóa Tổng hợp GUM. Hai anh em cùng xuống hệ thống xe điện ngầm (METRO) để đến ga “Universitet” (ga Metro gần Trường Đại học Tổng hợp Lomonossov). Đến nơi, vừa ra khỏi đường hầm đã thấy Vị đứng đón ở cổng vào. Thế là ba anh em dắt tay nhau cùng đi và trò chuyện. Câu chuyện rôm rả ngay từ đầu. Hai cậu em tôi thi nhau kể tội nước Nga  : nào hàng hóa khan hiếm, các quầy thực phẩm trơ trụi, thịt thì mười một giờ đã hết, kể cả bạc nhạc…giới trẻ, nam thì rượu chè, gây gổ…, nữ  thì bán dâm…Tôi nghe rồi đột nhiên hỏi : “Thế hai em thấy nước Nga không còn gì đáng yêu à ?”

        Hai chú em đứng lại, quay sang nhìn tôi, chưa hiểu ông anh nói thế nghĩa là sao.

       Lát sau, em Bình chợt hiểu, đáp : “Anh Phòng nói đúng. Nga có nhiều thứ đáng yêu chứ, và không thể mất đi ngay một lúc được. Trước hết là phong cảnh thiên nhiên nước Nga tuyệt vời…

       Mà đúng thế, hôm ấy đúng giữa mùa “thu vàng”, ba anh em chúng tôi đang nhẹ bước trên con đường dẫn đến cổng trường Đại học, giữa những hàng cây thông và bạch dương thân thẳng tắp phủ kín “đồi Lênin” (Ленинские Горы). Khắp xung quanh, lá cây vàng rộm, thỉnh thoảng điểm xuyết vài chiếc lá đỏ. Lá vàng và đỏ rụng phủ kín các lối đi và lạo xạo dưới chân ba chúng tôi…trong cái mảnh đất nơi được coi là đẹp nhất Thủ đô Moskva. Vùng đồi Lênin nằm trên cao, trông xuống là dòng sông Moskva xanh biếc uốn lượn.

       Nơi đây, trên vùng “đồi Lênin" này) hồi đang là sinh viên, những sáng chủ nhật, tôi hay rủ Cao Việt Bách (học viên Trường Nhạc), hoặc Tạ Bôn (sinh viên Khoa violon, Nhạc Viện Tsaikovsky) dạo chơi, thường dem theo thức ăn nhẹ và nước uống, rồi chọn chỗ nào phẳng. nhiều bóng cây, trải tấm vải ni-lông lên bãi có xanh mướt, nằm dài ra, ngắm bầu trời xanh biếc. Bầu trời ấy giống như lúc này đây, giữa mùa thu “vàng”, không trung trong vắt...

                                                                             *

            Em Vị đứng lại nhìn xung quanh rồi cũng buông một câu :  “Anh Bình nói đúng, Em bỏ sung thêm cả khí hậu nước Nga nữa, cũng hết ý : Xuân ra xuân, Hạ ra hạ, Thu ra thu, Đông ra đông. Mùa nào cũng tuyệt vời, mỗi mùa đẹp một kiểu…Nhưng đẹp nhất vẫn là mùa thu, như hôm nay chẳng hạn…” Bình nói thêm : “Nói gộp cả lại, phải nói là thiên nhiên nước Nga…Chả thế, sau này em nghe nói nhà văn đoạt giải Nobel Alexandr Soljenitsin, bị lưu đầy, phải sống lưu vong nước ngoài Tây mấy chục năm, mà về già, cũng xin được nhập lại quốc tịch xô-viết (tức là nước Nga) để những năm cuối đời được đắm mình trong cái thiên nhiên không đâu bằng của quê hương  …”

           Bình nói thêm : “Em thấy đáng yêu cả tính cách người Nga nữa. Họ giầu tình cảm, chất phác, chân thành, hầu như không giả dối bao giờ…”

          Thế là cả ba anh em chúng tôi quay ngoắt 180 độ, lại đua nhau kể những ưu điểm của nước Nga và dân Nga…

     

                                                                             ***

            Đã gần bốn mươi năm trôi qua, mà kỷ niệm hôm ấy đến nay tôi chưa quên, chính vì nếu công bằng mà nói, thiên nhiên, khí hậu và người Nga quả là đáng yêu…Tất nhiên mấy ưu điểm ấy, nhất là điểm cuối cùng (tính cách người dân) ngày nay nghe đâu đã không còn “đáng yêu” nhiều như xưa nữa, như cái thời tôi và các bạn trong khối “Hoài niệm Liên Xô” vẫn giữ trong ký ức của một thời trẻ trung… đang lùi xa dần…

            Cũng trong dịp đi công tác năm ấy, tôi nhớ lúc đến thăm nhà văn Nga TKATSOV (Ткачев) người am hiểu văn học nước ta, đã viết nhiều bài bình luận về văn học Việt Nam đương đại và dịch sang tiếng Nga nhiều tác phẩm, trong ấy có “Bỉ Vỏ” của Nguyên Hồng, “Vượt Côn đảo” của Phùng Quán, vv và vv… tôi hết sức bất ngờ nghe thấy ông nhận xét về tình hình chính trị Liên Xô lúc bấy giờ.

           Tkatsov cho rằng khi lật đổ Khrushov năm 1964, người có năng lực nhất trong BCH Trung ương ĐCSLX là Kossưghin, nhưng không hiểu tại sao ông này lại thoái thác và đề cử Brejnev vào chân Tổng Bí thư ! Một kẻ vừa ngu vừa hiếu danh, mê huân chương và thèm nổi tiếng. Để sửa sang và dịch ra tiếng nước ngoài bộ Hồi ký “Đất Mới” của lão. lão ta mời những nhà văn và dịch giả hàng đầu tham gia và trả họ thù lao cao ngất ngưởng, tất nhiên là dùng tiền nhà nước,  của công quỹ, cũng tức là tiền thuế của dân. Đúng là một trò cười lố bịch…

            Tôi hỏi : “Sao Kossưghin không khuyên can bạn ?” Tkatsov cười, cái cười  vừa chân thật vừa đáng yêu : “Chịu ! Cậu đi mà hỏi họ !” Rồi hai anh chị “thết” tôi bữa ăn sáng, gồm bánh mì ngọt và cốc nước chè  đường… Hoàn  toàn thiếu vắng protein…khác hẳn mọi lần,  cách đây ba bốn chục năm anh chị thết tôi bữa điểm tâm nào cũng quá sang : mỗi người ba quả trứng ôp-lết, bơ, pho-mát… thừa thãi.

                                                 

                                                                             ***

          Trở lại chuyến đi cuối cùng…chuyến  đi mà khi kết thúc, tôi vừa chân ướt chân ráo về đến nhà, bật TiVi lên thì được nghe và thấy ngay những tin tức động trời về cuộc “giẫy chết” của một đất nước từng đã để lại trong tôi biết bao ấn tượng kỳ diệu và bao kỷ niệm khó quên… Hôm nay tôi thử nhớ lại cái chuyến đi cũng lại “khó quên” ấy : chuyến cuối cùng !

         

                                                                               ***

         Năm 1990, bất chấp tôi đã nghỉ hưu (chưa đến 60 tuổi nhưng được hưởng ưu đãi nhờ những năm tại ngũ), ông Tổng Thư ký HNV (lúc ấy hình như Vũ Tú Nam – một người tôi hết sức yêu mến và tôi đã lấy làm lạ khi trước đấy ít năm, đã thuyết phục Ban Chấp hành Hội kết nạp tôi vào làm hội viên.) Còn nhớ, khi nhận được thông báo của Văn phòng HNV gửi đến nhà riêng của tôi, báo tin Ban Chấp hành đã “nhất trí” quyết định kết nạp tôi làm hội viên, tôi hết sức ngạc nhiên, vì tôi không hề viết đơn xin vào Hội. Hai cô gái, bạn con tôi và cùng làm việc ở một công ty nước ngoài với con tôi đang có mặt lúc ấy, ngạc nhiên : “Ôi, chúng cháu đinh ninh bác là Hội viên HNV từ lâu rồi chứ ? Vì bác in sách nhiều thế kia mà…” Rồi năm sau , Ban Chấp hành (cũng do VTN đề xuất chăng ?) lại tặng tôi giải thưởng về “dịch văn học”…

        Tôi còn nhớ cả hôm trao giải thưởng. Vốn ngại và cũng không quen nói giữa đông người ít quen biết, tôi từ chối nhưng không được, đành lên bục nói gọn lỏn độc một câu : “Cảm ơn Ban Chấp hành Hội đã trao cho tôi phần thưởng vinh dự này… Xin hết !” rồi hấp tấp rời khỏi bục như chạy trốn, khiến nhiều người ngồi dự hình như có vẻ khó chịu vì thấy tôi nói quá ít, họ cho như thế là coi thường họ, có lẽ thế… Họ có biết đâu tôi nổi tiếng là “nhút nhát” và được gọi là “gián ống” từ khi còn rất nhỏ… Và cái tật ấy không chịu thuyên giảm bất chấp tôi đã cố gắng xông xáo…

              Nói lan man về kỷ niệm xa xưa mãi, xin quay lại câu chuyện chính.

              

                                                                              ***

              Thế là bất chấp tôi đã nghỉ hưu, ông Tổng thư ký vẫn đề nghị tôi đi thêm  một chuyến công tác cho Hội. Chẳng là HNV ta với HNV Liên Xô đã cam kết, định kỳ cứ hai (hoặc mấy ?) năm một lần cử một đoàn đại biểu của Hội này sang đất nước Hội kia để tham quan, gặp gỡ đồng nghiệp và trao đổi kinh nghiệm… Lần này Hội “ủy” cho tôi “dẫn” đoàn đại biểu ấy đi. Vì tình hình kinh tế tài chính Liên Xô đang lúc khó khăn nên “bạn” (thong qua Đại sứ quán ở Hà Nội) cho biết năm nay chỉ có thể tiếp hai đại biểu. Do đấy, “Đoàn” chỉ có trần hai mống, tôi và một nhà văn trẻ (tôi xin lỗi bạn ấy vì mấy chục năm không gặp lại nên đã chót quên mất tên).

           Sau đấy, có thêm dịch giả Mộng Quỳnh (người đã giới thiệu nhiều tác phẩm văn học nổi tiếng của Nga, trong ấy có tác phẩm của Paustovski) đến Hội, xin Hội giúp đỡ bằng cách đề nghị Đại Sứ quán Liên Xô tại Việt Nam mua thêm một vé “khứ” cho anh vì anh cần sang Liên Xô chữa bệnh tâm thần kinh, không cần vé “hồi” vì anh sẽ ở lại đấy điều trị một thời gian có thể khá dài. Anh xuất trình Thư của Hội Từ thiện Liên Xô (Hội Từ Thiện chỉ mới xuất hiện dưới triều Gorbatsov) đống ý nhận điều trị cho anh tại một cơ sở y tế thuộc Hội, sau khi nhận được đơn của anh kèm theo bệnh án.

           Thế là lúc ra sân bay, “đoàn” gồm ba người…

      

                                                                            ***

          Còn nhớ, khi biết tin tôi sắp đi Liên Xô, anh Hoàng Minh Chính đến gặp tôi, đề nghị tôi sang đến nơi thì cố tìm gặp anh Lê Vinh Quốc, kể anh Quốc biết tình hình đấu tranh trong nước. (Anh Quốc từng là cấp chỉ huy của tôi hồi tôi còn tại ngũ, sau đấy gặp lại tôi ở Moskva- thời gian tôi học Đại học, đã nối lại mối quan hệ tình cảm cũ.) Ngoài ra chị Trưởng phòng tài vụ của Hội Sân khấu dẫn ông anh ruột chị, một Đại tá đã nghỉ hưu, đến nhà gặp tôi đề nghị một việc, là sang đấy thì tìm cách chuyển cho con trai anh, hiện đang bị Công An Liên Xô tạm giam, một chiếc áo ấm vì sắp đến Mùa Đông, thời tiết nước Nga rất lạnh, e cháu trong trại giam, mặc không đủ ấm…

         (Chỗ này cũng xin nói thêm, anh Đại tá này trước đấy gần nửa thế kỷ – cuối 1944, đầu 1945- là một chàng trai trẻ măng, đầy nhiệt huyết, đã “kết nghĩa” kiểu “Vườn Đào” với hai bạn cùng chí hướng, thề quyết dấn thân cho sự nghiệp cứu nước, đã thế người này vui vẻ lấy em gái người kia để kết chặt thêm tình thân, rồi thề sẽ cùng “thoát ly”, lên đường..)

          Thấy tôi sắp sang xứ sở "bạch dương" nhiều người khác  cũng "nhờ" này nọ, tôi đều từ chối, riêng hai yêu cầu vừa rồi, tôi đều không thể, vì anh Hoàng Minh Chính là người có chút quan hệ họ hàng, đồng thời quen cũ. Thêm nữa, trong cuộc gặp mặt hôm ấy do anh Chu Đình Xương, anh họ tôi, dẫn đến, mặc dù tôi biết sơ qua tình hình của anh Quốc.

                                                                        *

         Cụ thể tôi biết là trước tình hình quá rối ren trong tầng lớp lãnh đạo Liên Xô và cả trong nội bộ “phe XHCN”, và do tuổi đã cao, anh Quốc đã quyết định từ bỏ con đường “chính trị” (trước kia anh là Chính ủy Đại đoàn 308, đại đoàn đầu tiên của quân đội ta, được Cụ Hồ tặng danh hiệu “ĐẠI ĐOÀN QUÂN TIÊN PHONG”, sau đấy anh làm Phó chính ủy Quân Khu Ba).

        Anh Quốc “tránh” đi bằng cách xin chuyển đến một nơi xa lắc : thành phố Tashkent thuộc nước cộng hòa Uzbekistan, cách Moskva mấy ngàn km, viện cớ Moskva lạnh quá đối với anh. Tashkent, may thay, lại cũng có một Phân viện của Viện Hàn Lâm Quân sự Liên Xô, nơi anh đã được chính thức cử làm giảng viên bộ môn “Các học thuyết quân sự Phương Đông” … Tôi còn nghe tin sau khi đến Tashkent anh đã lấy “vợ hai”, có nghĩa anh đã nhất quyết không quay về Việt Nam, nơi vợ chính thức và các con anh đang sống. Chị “vợ hai” anh mới lấy này, tuy quốc tịch Liên  Xô nhưng gốc Triều Tiên, có nghĩa cũng mang dòng máu và phong tục Á Đông, khiến anh tin là dễ đồng cảm…

    

                                                                            *

         Còn đề nghị thứ hai, tôi cũng không “nỡ” từ chối, vì trong ba người “kết nghĩa Vườn Đào” kia có anh HÀ MINH TUÂN, bạn học cùng lớp với anh cả tôi và rất thân với gia đình tôi, tôi cũng rất quý… Nắm 1946, tôi lại ở gần nhà anh, phố hàng Đẫy (sau đổi thành Phố PHAN CHU TRINH, và bây giờ là phố NGUYỄN THÁI HỌC).

         Lúc nào có điều kiện tôi xin kể tỷ mỷ hơn về hiện tượng “kết nghĩa Vườn Đào” lý thú này trong các học sinh Trung học TRƯỜNG BƯỞI (Lycée du Protectorat), đại đa số vốn là thành viên của “HỘI CHUỐI” và “ĐOÀN RỒNG” (hai tổ chức tự phát nhằm thu hút những thanh thiếu niên có nhiệt huyết, mục tiêu là rèn luyện khả năng chịu đựng gian khổ và giúp nhau tăng thêm tinh thần yêu nước…) Hai tổ chức tự phát này, sau được nhà văn Hà Minh Tuân kể lại khá tỷ mỷ trong tác phẩm “VÀO ĐỜI”, tác phẩm về sau bị lên án thô bào (riêng tôi nghĩ là oan uổng), cấm lưu hành và anh Tuân bị kỷ luật, mất chức Giám đốc Nhà xuất bản Văn học. Sau đấy anh hoang mang tột độ, chán đời, suốt ngày la cà các quán rượu. Anh uống rượu để “quên” đi mọi thứ và cuối cùng chết trong một cuộc nốc rượu quá đà…

   

                                                                              *

         Trong chuyến đi Liên Xô lần cuối cùng này, tôi tìm gặp chị vợ đã li hôn của anh Hà Minh Tuân. Lúc ấy chị được giao phụ trách Nhà Ăn của Đại sứ quán ta ở Moskva. Và chị đã khuyên tôi “Chú gặp ông Quốc làm gì cho thêm lắm chuyện…” và tôi đã nghe lời chị…

       Còn chuyện cháu chị Trưởng phòng Tài vụ của Hội NSSK thì chị Tuân cho biết, chị đã tìm hiểu kỹ chuyện ấy. Đầu đuôi như sau : mồng hai Tết Nguến Đán vừa rồi, cậu bạn ở cùng phòng trong Ốp với cháu, xuống tầng dưới ăn Tết với đám bạn dưới ấy, ai ngờ bị số bạn ấy quăng xuống đất (từ tầng chín) và chết ngay. Công an Liên Xô đã thẩm vấn nhưng chưa tìm ra mạnh mối và họ đang tiếp tục điều tra. Trước  mắt họ tạm giữ cháu, chỉ để bảo vệ, vì rất có thể thủ phạm vụ giết bạn cùng phòng với cháu sẽ giết thêm cháu để “bịt nhân chứng”, có nghĩa không phải cháu bị giam mà chỉ là công an đề phòng cháu có thể bị thủ tiêu. Chỉ có thế thôi : tạm giữ để bảo vệ chứ không phải giam… Và chị nhận chiếc áo ấm cha mẹ cháu gửi, hứa sẽ chuyển cho cháu… Tôi giao áo và coi như đã làm tròn nhiệm vụ.

      

                                                                                 *

          Lúc máy bay hạ cánh xuống sân bay Sheremetevo, chúng tôi đã thấy xe hơi của Hội Nhà Văn Liên Xô đợi sẵn. Ba người chúng tôi ngồi vào xe để về trụ sở HNV trên phố Arabat. Đến nơi, chúng tôi thấy không khí vắng lặng lạ lùng. Có mỗi bà Chánh Văn phòng HNV LX tiếp chúng tôi. Bà cho biết gần đây chính phủ quy định rất chặt chẽ từng khoản chi tiêu, cho nên Hội NV LX rất eo hẹp về tiền nong, không thể tiến hành nghi thức tiếp đón các đồng chí như mọi năm. Năm nay, cuộc tiếp xúc để trao đổi kinh nghiệm, kèm theo chiêu đãi của Hội với các đồng chí sẽ chỉ tiến hành một lần duy nhất, sau khi các đồng chí hoàn thành công việc, trước khi các đồng chí rời khỏi Liên bang Xô-viết. Hội cũng không có khả năng cử người đưa các đồng chí đi đâu, xem gì. Cho nên các đồng chí cứ tự động làm mọi việc các đồng chí thấy cần thiết, xem tiết mục nào các đồng chí quan tâm, chỉ nhớ lấy hóa đơn và giữ lại vé để đem về đây cho chúng tôi thanh toán. Hôm nay các đồng chí nhận tạm mỗi đồng chí một khoản tiền nhỏ tạm ứng để các đồng chí đi lại và mua các vé vào cửa …Riêng một đồng chí cần đến Hội Từ thiện, chúng tôi sẽ làm giấy giới thiệu và chở đồng chí ấy đến đấy… Bà Chánh Văn phòng nói tiếp, về kế hoạch đi thăm một nước cộng hòa và tham quan một nông trường, như đã ký kết giữa hai Hội, năm nay chúng tôi cũng không có điều kiện thực hiện, nhưng các đồng chí có thể đi một nước công hòa gàn gận và tự lo phương tiện đi...

                                                                              *

         Chà ! Cuộc đón tiếp ban đầu và lời bà Chánh văn phòng làm hai chúng tôi ngao ngán Cuộc đón tiếp quá sơ sài, nhưng tôi thầm nghĩ, có khi thế lại tốt vì hai chúng tôi được tha hồ tự do tìm hiểu những gì chúng tôi muốn tìm hiểu…không bị bó buộc vào "kế hoạch, "chương trình", khuôn khổ nào.